مسجد و زیارتگاه «سید الهاشم» جد رسول اکرم در غزه

«غزه هاشمی»

شهر غزه از کهن‌ترین شهرهای جهان است که تاریخ‌دانان قدمت آن را به حدود پنج‌هزار سال تخمین می‌زنند. 
در این شهر که به «غزه الهاشم» نیز معروف است و حوالی آن، بناها و محوطه‌های تاریخی زیادی از دوره‌های مختلف وجود دارد که مجموع آن‌ها، کرانهٔ غزه را تبدیل به موزه‌ای از تمدن‌ها کرده است.

اگرچه شهر غزه نیز به مرور زمان توسعه و گسترش پیدا کرده، ساختمان‌های بلند در آن سر برآورده و محلات جدیدی شکل گرفته اما هنوز محلاتی تاریخی در این شهر نفس می‌کشند.

علاوه بر بناهای کهن و محوطه‌های باستانی، غزه هاشمی دو اتفاق مهم از تاریخ صدر اسلام نیز در دل خود دارد. مسجد «سید الهاشم» که مدفن جد پیامبر اسلام است در این شهر قرار دارد و همچنین غزه، زادگاه امام شافعی، یکی از ائمه مذاهب اربعه از مسلمانان اهل سنت است.

مسجد السید هاشم، غزه هاشم

در فاصله‌ای نه چندان دور از میدان اصلی شهر غزه، در محله «الدراج» از محلات شمالی بافت تاریخی شهر، مناره‌های بلند مسجدی بزرگ جلب توجه می‌کند که علیرغم آسیب‌های زلزله‌ها و جنگ‌ها و حملاتی که شهر شاهد آن بوده همچنان پابرجاست.

مسجد سید الهاشم که امروزه حدود ۲۴۰۰ مترمربع مساحت دارد و از مهم‌ترین مساجد و بناهای کهن فلسطین در قلب بافت تاریخی شهر غزه است.

راویان تاریخ غزه و سالمندانی که مشتاق اقامه نماز در این مسجدند، داستان‌های زیادی از این مسجد دارند و به ارتباط نام او با خاندان پیامبر و اینکه نشان دهنده نقطه پیوند غزه باستان، دروازه شام و مکه، مهد اولیه اسلام است، افتخار می‌کنند.

محمّد رسول الله پسر عبدالله پسر عبدالمطّلب پسر هاشم پسر عبدمناف پسر قصی پسر کلاب پسر مره پسر کعب پسر لوی پسر غالب پسر فهر پسر مالک پسر نضر پسر کنانه پسر خزیمه پسر مدرکه پسر الیاس پسر…

مسجد «السید هاشم» در قلب تاریخی غزه، همچون پدربزرگ پیری آرام نشسته و گویی خاطراتی از تاریخ این شهر کهن ساحلی را پیش از خواب برای نوه‌هایش تعریف می‌کند. جزئیات این قصهٔ قدیمی از زمانی آغاز می‌شود که اعراب شبه جزیره برای تجارت به غزه سفر می‌کردند، از جمله جد پیامبر اکرم صلی الله علیه و آله، تاجری بزرگ بود به نام «هاشم بن عبد مناف».

عمروالعَلاء پسر عبدمَناف معروف به هاشم (۲۰۱ – ۱۲۶ پیش از هجرت) از بزرگان قبیلهٔ قریش و شهر مکه و نیای قبیلهٔ بنی‌هاشم بود، جد اعلای حضرت محمد رسول‌الله (ص) و از بزرگ‌ترین و بانفوذترین شخصیت‌های قریش بود.

روایات تاریخی درباره هاشم گفته‌اند که تاجری بسیار درستکار بوده که تجارت از پدرش عبدمناف به او ارث رسیده بود. جد پیامبر طبق نقشه راههای تجاری آن زمان در سفرهایش به شام، از شهر غزه عبور و در کاروانسراهای این شهر اطراق می‌کرده است.

همچنین در اقوال تاریخی آمده است بخاطر خصوصیات شایسته‌ای که «هاشم» داشته لقب «سید» به او دادند، یعنی آقای عرب و لقب «سید» در اولاد او باقی ماند، و این سیادت از او به فرزندانش عبدالمطلب و عبدالله و اولادشان و بعدها به پیامبر خدا (ص) و علی بن ابیطالب (ع) و دودمان آن‌ها رسید.

هاشم جد پیامبر اکرم (ص) که از تاجران بزرگ و برجستهٔ عرب بود، در سن ۲۵ سالگی بیمار و در سال ۶۳۷ م، پیش از ظهور اسلام طی یکی از سفرهای تجاری خود به شام در غزه درگذشت و همانجا دفن شد.

وجه تسمیه مسجد  

در کتاب راهنمای «غزه بوابه الشام/ غزه، دروازه شام» که وزارت گردشگری و میراث فرهنگی فلسطین منتشر کرده توضیح داده شده، ریشه نام این مسجد برمی‌گردد به جد پیامبر(ص)، هاشم بن عبد مناف که گوشه شمال غربی مسجد مدفون است.

در همین کتاب، طبق منبعی دیگر از کتاب «إتحاف الأعزه فی تاریخ غزه» نوشتهٔ شیخ عثمان مصطفی الصباغ از راویان تاریخ غزه، نقل شده پیکر «سید هاشم» در غاری که در آن درگذشته و در حوالی همین مسجد فعلی و در محدودهٔ دیوار‌های قدیمی شهر غزه قرار داشته، پایین پای پدرش «عبدمناف» دفن شده است.

به گفته الصباغ به نقل از ابن هشام:

عبد مناف هم در غزه درگذشته است.

الصباغ در ادامه گفته، لقب هاشم را به دلیل مقام بلندی که نزد قومش داشته به او دادند، هاشم از سالکان خداترس حمایت می‌کرده و قریش را به تکریم کاروانیانی که راهی مکه بودن و انجام کارهای نیک تشویق می‌کرده است.

مزار عبدمناف، ابتدا مقبره ساده‌ای بوده که مردم بخاطر احترام زیاد و سید و درستکار بودنش یاد او را گرامی می‌داشتند، به تدریج ساکنان محلی، مردگان خود را در گورستانی کنار آن دفن کرده‌اند. پس از ظهور اسلام، مسجدی آنجا ساخته شد و گروهی از مسلمانان غزه شروع به دفن اموات خود در منطقه مجاور مسجد و در کنار قبر جد حضرت محمد صلی الله علیه و آله کردند. 

در روایت‌های قدیمی آمده است که وجه تسمیه غزه به «غزه هاشم» میان اعراب، به دلیل وجود  قبر جد پیامبر، «سید هاشم» در این شهر است.

شاعر عرب دوره جاهلی «مطرود بن کعب الخزاعی» در قصیده‌ای دربارهٔ شهر غزه در رثای جد پیامبر، سروده است:

وهاشم فی ضریح وسط بلقعه

تسفی الریاح علیه عند غزّات (ویقصد غزه)

و هاشم در زیارتگاهی خلوت میان بلقعه آرمیده است

و بادها به هنگام هجوم بیگانگان بر او می‌وزند

(مقصود شاعر، شهر غزه است)

ساخت مسجد سید الهاشم 

مسجد «سید هاشم» تا پیش از دوره عثمانی، بنایی نسبتا ساده به سبک معماری دورهٔ حکمرانان فاطمی، «ممالیک» بود که از یک حیاط مرکزی مربع شکل با سه جایگاه نماز سرپوشیده و رواق حول آن تشکیل شده بود.

در سال ۱۸۵۰ م/ ۱۲۶۶ ق به دستور سلطان عبدالمجید عثمانی، مسجدی بزرگتر و زیباتر با مصالحی نفیس در محل مسجد قدیمی ساخته شد اما شبستان اصلی مسجد با همان ساختار معماری دوران مملوک‌ها حفظ شد. این شبستان که تقریباً مربع شکل، مسقف و با طاق‌های متقاطع است، محرابی رو به قبله دارد. در حال حاضر مسجد شامل صحنی روباز با چهار رواق است که رواق رو به قبله از همه بزرگتر است. 

شواهد باستان‌شناسی نشان می‌دهد که در ساخت مسجد از سنگ‌های قدیمی که قدمت آن‌ها به ساختمان‌های باستانی و از بین رفته، از جمله مسجد الجوالی و محوطه باستانی  الابلاخیه، به‌علاوه بقایای ساختمان‌های دیگر از شهرهای غزه و عسقلان استفاده شده است.

آسیب‌ها، وضعیت فعلی و ویژگی‌های مسجد

در سال ۱۹۰۳ م /۱۳۲۰ق پس از به وجود آمدن ترک‌هایی در دیواره‌های مسجد که تهدید ریزش بنا را داشت، شبستان اصلی مسجد مرمت شد و رواق‌های شمالی و غربی به آن اضافه شد. 

همچنین در منابع تاریخی آمده که در قرن نوزدهم کنار مسجد، مدرسه‌ای به هزینهٔ شورای عالی اسلامی دینی فلسطین از محل اموال وقفی بنا شده بود که در جنگ جهانی اول با اصابت بمبی ویران شد ولی مجددا در سال ۱۹۲۶م/ ۱۳۴۴ق توسط شورا بازسازی شد.

در سال ۱۹۴۴م/۱۳۶۳ق یکی از مناره‌های مسجد ترک برداشت اما بازسازی شد، در همان زمان نمازخانه دیگری از سمت قبله به مسجد اضافه شد که خطبه‌ها در آن اقامه می‌شود و از آن تاریخ تا امروز محل اقامه نماز جمعه است.

در سال ۲۰۰۹م/ ۱۴۳۰ق مجددا ترک‌هایی که در مناره ایجاد شد که با مشارکت وزارتخانه‌های اوقاف و امور مذهبی و آثار باستانی فلسطین مرمت و بازسازی شد.

مساحت فعلی مسجد حدود ۲۴۰۰ متر مربع است و دیوارهایش با سنگهای مرمر پوشانده شده است و از ویژگیهای آن اینست که برغم گرم شدن هوا همچنان خنک می مانند.

۷۷۲ لوح مرمرین با نقوشی از آیات قرآنی در اندازه‌های ۲در ۳ متر دیوارها را زینت داده، عبارت «بسم الله» در این الواح با سنگ‌های جواهر یاقوت، مرجان، مروارید و زمرد و الماس مزین شده است و سوره اخلاص تماما با یاقوت سرخ برجسته‌نویسی شده است. ساخت این مسجد در دوره عثمانی، هشت سال طول کشید که چهار سال از آن اختصاص به کنده‌کاری‌های و حکاکی و جواهر آرایی این الواح داشته است.

از دیگر نکات مهم در مسجد «سید الهاشم» اینست که تعدادی از اسناد و نسخ خطی دوره فاطمیان در آن نگهداری می‌شود. این اسناد با رو به افول نهادن دولت فاطمیان در فلسطین، ابتدا به مصر و سپس به هند برده و آنجا حفظ شدند تا اینکه با اجازه سلاطین آن زمان اجازه انتقال شماری از آن‌ها به کتابخانه سلطانی سیفیه داده شد و برخی از آنها در این مسجد نگهداری می‌شوند.

نکته مهم 

آثار مهم تاریخی دیگری هم به جز مسجد «سید الهاشم» در شهر غزه وجود دارد از آن جمله می‌توان از تپه‌های باستانی «البلاخیه» در نزدیکی اردوگاه «الشاطی»، قلعه پاشا، قلعه تاریخی غزه که به تنها موزه عمومی باستان شناسی در قلب شهر غزه  تبدیل شده، «حمام السمره» (حمام سامری‌ها) در محله قدیمی زیتون که جزو آثار تاریخی برجای مانده از دوره عثمانی در این شهر است، کلیسای «سنت پورفیریوس» یا کلیسای غزه که یک کلیسای ارتدوکس یونانی به جا مانده از قرن دوازدهم میلادی است و… نام برد. 

ذکر این نکته مهم است که با وجود حملات متعدد و بمباران غزه از سوی رژیم اشغالگر اسرائیل، تمام این آثار کهن و  مسجد «سید الهاشم» در معرض خطر است. 

علی‌رغم معماری حرم‌گونهٔ مسجد و احترامی که مردم شهر غزه برای حضرت هاشم(ع) جد اهل بیت و سادات دارند، منابع اندکی به فارسی درباره این مسجد مهم موجود است. در این یادداشت که ترجمه و گردآوری از منابعی اکثرا عربی است که در بخش پانویس نامشان ذکر شده، سعی شد وجوهی از اهمیت و ساختار مسجد ارائه شود. می‌توانید در مستند «غزه هاشمی» ساختۀ مرکز مطالعات رسانه‌ای فطرس، به تماشای تصاویری از این اثر ارزشمند میراث مسلمانان بنشینید.

پانویس:

(۱) وبسایت «اماکن فلسطین» 

“Mosque of Sayyed Hashim – Gaza”. thisweekinpalestine.com. October 2006

(۲) وبسایت «عربیک پست»

(۳) وبسایت «القدس» عربی