از فرات تا دریای کارائیب

در دهۀ اول از اولین ماه به تقویم قمری مراسمی عجیب در سواحل آمریکای مرکزی برپا می‌شود به نام:

«حُسَی» و «حسی دی،Hosay day»

در این زمان شهرها و روستاهای جزایر کارائیب، شلوغ و راه‌پیمایی‌های باشکوهی برگزار می‌شود، ماکت‌‌هایی به شکل مسجد، با گلدسته‌هایی تزیین شده شبیه به مساجد هندوستان روی دوش رنگ به رنگ آدم، از مسلمان تا مسیحی و هندو، میان فریادهای «حُسَی حُسَی»، پرچم‌های رنگارنگ و تمِ تندِ ضربِ طبل‌ها‌، خیابان به خیابان برده می‌شود تا به دریا برسند.

«حسی دی» (۱)، مراسمی است که هر سال مصادف با محرم در کشورهای ترینیداد و توباگو، جامائیکا، گویان و سورینام برگزار می‌شود و  به معنی روز حُسَی است که با لهجه‌های متفاوت «حوسیه، حوسه، حوزه» هم گفته می‌شود، روزی که نامش را از نام «حسین (علیه السلام)» گرفته و به عنوان مراسمی «هندی» با پیشینیه‌ای شیعی توسط مسلمانانی از هند که در دورۀ استعمار بریتانیا برای کار در مزارع نیشکر به ترینیداد منتقل شده بودند به این سرزمین‌ها آورده شده است. مراسمی که در خاک مردمان «هند و کارائیبی» جزائر ترینیداد به گونه‌ای تکامل پیدا کرد که جامعه وسیع‌تری را در بر گرفت تا به مراسم ملی کشور «ترینیداد و توباگو» تبدیل شد و امروزه از هر نژاد و گروه، با پرچم مخصوص خود در رژۀ باشکوه آن شرکت می‌کنند.(۲) 

ترینیداد و توباگو، جزیره‌ای در آمریکای مرکزی است که در شمال‌ شرقی ونزوئلا و در جنوب جزیره‌ گرانادا در اقیانوس اطلس شمالی واقع شده است.

دولت بریتانیا پس از لغو قانون برده‌داری در اوایل دهه ۱۸۰۰م، بردگانی از  مستعمرات خود در غرب آفریقا و کارگران قراردادی از هندوستان را که اغلب مسلمان بودند، به دو جزیره ترینیداد و توباگو در منطقه کارائیب منتقل کرد. آفریقایی‌ها، مسلمانان سنگالی از قبیله «ماندینگو»، بودند که استعمارگران بریتانیایی، رفتاری تحقیرآمیز با آنان داشتند، تحقیر بقیه کارگران مسلمانان هم به نوعی دیگر بود، مثلا به کارگران مسلمان هندی که از شیعیان بودند، «مادینگا» می‌گفتند تا نشان دهند که این مسلمانان بیش‌تر به آفریقایی شبیه‌اند تا هندیها و یا اجازۀ برگزاری مراسم مذهبی به آن‌ها نمی‌دادند.(۳)

تعداد زیادی از شیعیان هندی که در بخش‌های گوناگون جزیره ترینیداد مانند سنت جیمز، توناپونا، سدروس، سن فرناندو و کوا سکونت داده شدند، از ابتدای ورود به خاک جدید با شروع ماه محرّم، سوگواری بر امام حسین(ع) را آغاز کردند اما با مخالفت شدید دولت بریتانیا مواجه شدند. در اعتراض به این ممنوعیت مردم به خیابان‌ها آمدند اما نیروهای نظامی با شلیک گلوله به سوی جمعیت، چند نفر را کشتند و چندین نفر را هم زخمی کردند، شیعیان موقتا سکوت کردند اما برگزاری مراسم عزاداری را مخفیانه ادامه دادند.(۴)

بالاخره پس از چند سال سکوت، سه خانواده‌ شیعه تصمیم گرفتند موانع  را بشکنند و مراسم محرم را در خیابان‌ها برگزار کنند که باز هم با مخالفت دولت دست‌نشاندۀ استعمارگران روبرو شدند. پس از این مخالفت، ابتدا دیگرِ هندی‌ها و سپس همه ساکنان جزیره، با شیعیان همراه و در روزی مصادف با روز عاشورای حسینی، دست به تظاهراتی علیه حکومت زدند و خواستار لغو ممنوعیت اجرای مراسم شدند. در پی این اقدام، دولت، زیر فشار افکار عمومی، سرانجام ممنوعیت عزاداری را لغو کرد. از آن پس، این حرکت به عنوان نماد وحدت ملی مردم منطقه در کشور ترینیداد و توباگو شناخته شد. برای بزرگداشت این اتحاد هر سال «کارناوال حوسیه» یا «حسی» به شکل باشکوهی برپا می‌شود که مدت آن ده روز است، درست به اندازۀ دهه محرم.(۵)

شیعیان ترینیداد و توباگو، روز دهم محرّم از رژۀ ملی «حوسیه» را که مصادف بود با عاشورا، «روز حُسِی، حسی دی» نامیدند. در این روز گلدسته‌ها و علامت‌هایی به شکل مسجد و گلدسته که از چوب ساخته شده‌ را در شهر می‌گردانند و در پایان مراسم آنها را در دریای کارائیب رها می‌کنند.(۵)

  تصاویر مراسم حُسَی‌دی  

اولین مراسم «حسی» بطور رسمی در سال ۱۸۴۷ در خیابان های سان فرناندو، در ترینیداد جنوبی برگزار شد، و پس از آن شواهد و مدارکی از برگزاری آن در شهرهای چاگااوناس، سنت جیمز و سدروس در سال ۱۸۶۵ وجود دارد. امروزه شهر سدروس به خاطر طراحی‌های منحصربه‌فرد «تجه»‌های مجلل و باشکوهش معروف است و در شهر سنت جیمز همچنان مسیر راهپیمایی سالانه «حسی» ، همان مسیری  است که مراسم عاشورا در قرن نوزدهم از مزرعۀ خانواده‌های شیعه شروع شد.(۱۳)

نماد اصلی مراسم «حوسه» به نشانۀ آن سه خانواده شیعه، سه مسجد چوبی با گنبد و گلدسته‌هایی شبیه به بنای تاج‌محل و دیگر مساجد سبک هندی هستند که «حوزه/حوسه» یا گاه «تَجه»(۶) نامیده می‌شوند که به عقیده «چلکوفسکی»(۷) از نام «تعزیه» گرفته شده است.(۴) مسجد و گلدسته‌ها، نمادی کوچک از گنبد و بارگاه امام حسین(ع) هستند که از بامبو، چوب ساخته و با پارچه و کاغذهای رنگین تزیین می‌شوند. «حوسه‌ها» را بر چرخ‌های چوبی می‌گذارند و در حالیکه هر گروه پرچم‌های مخصوص محلۀ خود را در دست دارند با نواختن طبل‌هایی به نام «تاسا»، پیاده شروع به حرکت در خیابان‌ها می‌کنند؛ درست شبیه آنچه شیعیان هند به آن «تعزیه‌گردانی» می‌گویند.

چهار طبل از جنس سفال و پوست در مراسم استفاده می‌شود که هر کدام، نماد و یاد‌‌آور موضوع خاصی در خصوص واقعه‌ کربلاست و با آوای خاصی به صدا در می‌آید:

ـ طبل اول، نشانه‌ دعوت مردم کوفه از امام حسین علیه السلام ؛
ـ طبل دوم، نشانه‌ نیرنگ و خیانت مردم کوفه به مسلم و امام حسین علیه السلام؛
ـ طبل سوم، نشانه‌ جنگ امام حسین علیه السلام با لشکریان کفر؛
ـ طبل چهارم، نشانه‌ شهادت امام حسین علیه السلام و یارانش در صحرای کربلا (۸)

هر مرحله از نواختن بر طبل‌ها، ریتم و نام مخصوص خود را دارد. نواهای اولیه ریتمی دارد که اعلان رفتن به جنگ است و ریتمی حماسی دارد. ریتم بعدی، «ماتم» نامیده می‌شود و در حال و هوای گریه بر عزیز از دست رفته (امام حسین) است،  وقتی دستۀ عزاداران مسیر هرسالۀ رژه را در شهر طی می‌کنند و به کنار دریا می‌رسند ریتم طبل‌ها  تبدیل به ریتم «کبرا کانا»(۹)می‌شود که ریتم همسان ضرب آهنگ بعدی یعنی «صلوات نبی»(۱۰) و ریتم غم است و در پایان وقتی «حوسه»‌ها به دریا سپرده می‌شود، طبل‌ها با ریتم «تین چوپرا»(۱۱)  به صدا در می‌آیند که دوباره ریتم ماتم  عزا دارد.(۱۲)

مراسم «حوسه دی» از نیمه‌شب آغاز و تا دمیدن صبح ادامه دارد، مردم ترینیداد، اعم از مسلمانان، هندوها و حتّی بومیان و مسیحیان، همراه شیعیان شده و «حوسه»ها را در کنار دو عَلَمِ سبز و سرخ با نقش هلال ماه روی آن، بر دوش حمل می‌کنند. ماه سرخ‌رنگ نماد امام حسین (ع) و ماه سبز رنگ نماد امام حسن (ع) است. گروهی دیگر از عزادارن نیز طبل و دمام می‌نوازند. در پایان مراسم دسته‌ها به سمت ساحل و نقاطی که به عنوان یادبود محلّ دفن بدن پاک امام حسین(ع)، کربلا نامیده‌اند، حرکت کرده و نمادها و علامت‌ها را در خاک دفن و «تجه»‌ها را می‌شکنند و به دریا می‌اندازند تا دریا آن‌ها را به رود فرات و کربلا برساند که «کل ارضٌ کربلا» .(۴)

باورش سخت است که هم‌زمان با دهۀ محرم که تب و شور عزای حسینی و ندای «یا حسین»، جای‌جایِ سرزمین‌های اسلامی را فرا می‌گیرد، فریادهای «حوسی حوسی» در دورترین نقاط آمریکای مرکزی هم به گوش برسد اما مراسم «حسی» هر سال محرم، با شور و حرارت در این منطقه برگزار می‌شود و در هم آمیختن ماتم عزای سیدالشهدا با ریتم و رنگ‌های تند «هند و کارائیبی» هر بیننده‌ای را مبهوت می‌کند. در جدول زیر می‌توانید روزشماری از شرح مراسم «حسی دی» در ترینیداد و توباگو و نام‌هایی که به هر روز داده شده را بخوانید و جالب است که امروزه مراسم تا سیزدهم محرم که همان «روز سوم امام» در فرهنگ ما است ادامه دارد.

پیشنهاد می‌کنم در مستند «روز حُسی» ساختۀ مرکز مطالعات رسانه‌ای فطرس مدیا، صحنه‌های عجیب مراسم «Hosay» در ترینیداد و توباگو را تماشا کنید، در جدول زیر هم روزشماری از مراسم و نام‌هایی که آنجا به هر روز از دههٔ محرم داده شده را بخوانید و جالب است که امروزه مراسم تا سیزدهم محرم که همان «روز سوم امام» در فرهنگ ما است ادامه‌دار شده است.

جدول روزشمار مراسم «حسی دی» در ترینیداد و توباگو (۱۲)

منابع:

1. Hosay day
2.  وبسایت «Best of Trinidad» 

https://dbpedia.org/page/Hosay

1. «اسلام در جزایر کارائیب»، ترجمه محمدباقر دهقان زاده، مشکوه، ش ۳۳ (زمستان ۱۳۷۰)
2. مقاله «آثار سنتهای ایرانی در مراسم ماه محرم در کارائیب»، نشریه علوم انسانی ـ ایران شناسی، بهار ۱۳۷۲، ش ۱۷، صص ۵۴ ـ ۷۱
3. تاریخ عزاداری، ص ۳۸۹؛ مجله چشم انداز، ش اول، آبان ۱۳۷۳، صص ۸۹ -۹۲؛ پیتر چلکوفسکی
4. Tadjah
5. پیتر ج. چلکوفسکی (Peter J. Chlkowski)،استاد رشته‌های مطالعات خاورمیانه، شرق‌شناسی و اسلام‌شناسی در گروه مطالعات اسلامی و خاورمیانه دانشگاه نیویورک
6. «محرم در اقوام و ملل»، محبوبه پیمانی، نشر مرکز پژوهش‌های اسلامی صدا و سیما (تابستان۱۳۹۲)
7. Cobra Kana
8. Nabi Salavat
9. Tin Chopra
10. مصاحبه با نمایندۀ مسلمانان شهر سنت جیمز، تلویزیون ملی کشور ترینیداد و توباگو
11. «Balkaransingh, Satnarine» سخنرانی درباره آیین ها و جشنواره‌های هندوترینیدادی/ پایان نامه دکتری، دانشگاه ترینیداد و توباگو، ۱۹۹۰-۲۰۰۹.