«استشفوا بالحلیه»
«وقتى چیزى مسرورش میساخت صورتش باز و روشن می‌شد چنان که گوئى قرص ماه است که می‌درخشد، خلقتی معتدل و بدنی کامل و در نهایت اعتدال داشت»
طبرسی در مقدمۀ کتاب مکارم الاخلاق آورده، در کلمات امیر مؤمنان (ع) سخنى یافتم که حقیقت و رمز سیر انبیاء الهى را که از مردم بطور کامل بریدن و بخدا پیوستن و از دنیا دل بر گرفتن و به آخرت پرداختن است بیان می‌دارد سپس ادامه می‌دهد، ما در این کتاب شمه‌اى از اخلاق ستوده او را از حالات، اعمال، نشستن و برخاستن، سفر و حفر و خوردن و آشامیدن، و آنچه از این قبیل است و هم چنین آنچه از او و ائمه راستین براى زندگى و تربیت مردم نقل شده و روایت گشته ذکر مى‌کنیم.(۱)
کریم اهل بیت، امام حسن علیه السلام را شبیه‌ترین فرد به خاتم النبیین صلی الله علیه و آله و سلم گفته‌اند. طبرسی در باب اول مکارم الاخلاق به روایت حسنین علیهم السلام از کتاب محمد بن ابراهیم طالقانی، که او نیز از قول افراد مورد وثوق خود از حضرت حسن (علیه السلام) گفته، در باب «حلیه النبی» نوشه است:
«حضرت حسن(ع) گوید که من که بى‌اندازه اشتیاق داشتم که اوصاف و شمایل جدم رسول اکرم(ص) را بشنوم، از دائى خود که توصیف‌گر خوبى براى پیغمبر (ص) بود در این باره پرسش نمودم، وى حضرت را چنین توصیف کرد:
پیامبر صلی الله علیه و آله و سلم بسیار بزرگوار و با شخصیت بود، چهره‌اش چون ماه شب چهاردهم می‌درخشید، قامتی معتدل، سری بزرگ، موهایی نه چندان مجعد داشت که گاه در پشت سر جمع می‌نمود، و گاه فرو می‌هشت که از نرمۀگوش تجاوز نمی‌کرد. رنگ رخسارش روشن و شاداب، پیشانیش گشاده و بلند، ابروانش کمانی و پیوسته، در بین دو ابروی او رگی بود که به هنگام غضب برانگیخته می‌شد، بینی وی کمی محدب و برگشته و درخششی خاصی داشت که در نگاه اول بلند و برآمده به نظر می‌رسید. ریشی انبوه داشت و گونه‌ای صاف، چشمانش سیاه، دهانش فراخ، دندان‌هایش سپید و زیبا و از هم گشاده بود…
با تواضع و فروتنی راه می‌رفت هنگام گام زدن گویا از بلندی فرود می‌آید. چون به طرفی توجه می‌نمود با تمام بدن، بدان جا توجه می‌نمود، در نگاه کردن چشمان خود را فرو می‌هشت، به زمین بیشتر نظر می‌نمود. غالبا نگاهش کوتاه و گذرا بود با اصحاب راه می‌رفت، و همواره با سلام آغازگر سخن بود.»(۲)
در ادامه طبرسی نوشته، حضرت امام حسن (ع) گوید، من این اوصاف را مدتى از برادرم حسین (ع) پوشیده داشتم و بعد از زمانی برایش بازگو کردم بعد متوجه شدم که همه این اوصاف را از پدر پرسیده و وی هیچ چیز را فروگذار نکرده است.
طبرسی توصیفات علی بن ابی‌طالب(ع) از پیامبر برای فرزندش حسین(ع) را چنین نوشته است:
«گشاده‌رویِ نرم‌خویِ آسان‌گیر،تند نمی‌شد، هیاهو نمی‌کرد، دشنام نمی‌داد، خرده‌گیر نبود، و از آنچه خوش نمی‌داشت، یاد نمی‌کرد. کسی را که به او امیدی بسته بود، ناامید و محروم نمی‌گذاشت. خویشتن را از سه چیز بازداشته‌بود: ستیزه‌جویی، خودبزرگ‌بینی، و کارهای بیهوده و در حق خلق این سه را ترک کرده‌بود: بدگویی، سرزنش، و تجسس در امور پوشیده مردم.
هر کس با او مجالست میکرد یا در حاجتی به سخن می‌ایستاد آنقدر صبر میکرد تا او خداحافظی کند. به آنچه همه می‌خندیدند، می‌خندید و از آن چه همه اظهار شگفتی می‌کردند، اظهار شگفتی میکرد.کلام کسی را نمی‌برید. در برابر سخنان تند و سؤال‌های بیجا صبر میکرد. فرموده بود که هیچ یک از اصحاب نزد من سخن‌چینی نکند و آنچه پشت سرم شنیده به من نرساند که من دوست دارم با دلی صاف و سینه‌ای بی‌کینه از میان شما بروم» (۳)
در دو تصویر زیر که برگه‌هایی از نسخه خطی مکارم الاخلاق است، فرازهایی از این اوصاف را می‌توانید بخوانید(۴)
از چند صد سال پیش تا کنون در کشور ترکیه که خوشنویسان به‌نام دارد، مهم‌ترین خط‌نبشتۀ دینی بعد از قرآن، نوشته‌ای به یادگار مانده از امام اول شیعیان است.
ویژگی برادری امیرالمومنین علیه‌السلام نسبت به فخر کائنات خاتم النبیین صلی‌الله‌علیه‌وآله، موضوعی نیست که فقط میان مردمان شیعه مطرح باشد، دیگر پیروان مذاهب اسلامی هم بارها و بارها در منابع مختلف به این امر اشاره داشتهاند.
گواه هنری این موضوع، مهم‌ترین خط‌نوشتۀ پس از قرآن، «حلیه شریفه» در کشور ترکیه است که قطعاتی به خط خوش از روایت امام علی علیه‌السلام در وصف پیامبر اکرم است؛ این روایت به توصیف خلق و خو و ظاهر آن جناب مهربان و اشرف مخلوقات پرداخته است. گویی ترکان عثمانی در این چند صد سالی که این نگاشتۀ نگارین را استفاده می‌کردند دانسته‌اند که اگر قرار است پیامبری برای اسلام توصیف و تعریف شود باید از مسیر و زبان نفسش علی‌بن‌ابی‌طالب (ع) و به خط چشم‌نواز باشد.
به این خط نوشته‌های عثمانی، حلیه می‌گویند، «حِلیه یا حُلیه» در لغت به معنی زیور و زینت است
حلیه‌نویسی، قطعات خوشنویسی اغلب به خط نسخ است که با نقوش خوش نقش و نگار اطراف آن مذهب می‌شود و موضوع «حلیه» اغلب دربارهٔ وصف شمایل پیامبر اکرم (ص) و گاه ائمه علیهم‌السلام و گاه خلفای صدر اسلام است.
توصیفاتی که در حلیه‌ها آورده می‌شود اغلب از کتب حدیث و سیره و از متن نوشته‌ای به یادگار مانده از حضرت علی علیه‌السلام در وصف رسول خداست
ابداع حلیه
«حافظ عثمان»(متوفی ق۱۱۱۰)، خطاط بزرگ ترکیه، اولین خوشنویسی است که «حلیه سعادت» (نعت حضرت رسول اکرم صلی‌الله‌علیه‌وآله‌وسلم از زبان حضرت على علیه‌السلام) را به صورت لوحه نوشت و به سلطان عثمانی تقدیم کرد، در واقع، خوشنویسى را به سیره‌نویسى پیوند داد.
بعد از او حلیه نویسی بین خوشنویسان بزرگ عثمانی همچون قاضی عسکر مصطفی عزت افندی، شوقی افندی، مصطفی زهدی و … ادامه پیدا کرد و به فرهنگی ماندگار بین اهالی مسلمان آن دیار شد اما هنرمندان ایرانی چندان تحت تأثیر این سنّت خوشنویسی قرار نگرفتند اگرچه نمونه‌هایی از
حلیه ایرانی هم پدید آمد. (۵)
به گفتۀ «سِرین» در کتاب هنر خوشنویسی و خوشنویسان معروف(۶)، «حافظ عثمان» بیش از چهارصد حلیه نوشته که بسیارى از آنها موجود است. ظاهراً حافظ عثمان در ابتدا حلیه‌ها را فقط به خط نسخ و در اندازه‌اى مى‌نوشت که بتوان در جیب گذاشت. نخستین نمونه حلیه به ابعاد ۱۴ × ۲۲ سانتیمتر در چهار ستون در سطرهای افقی به خط نسخ با ترجمه ترکى به همان خط اما بسیار نازک‌تر نوشته شده است، به گونه‌اى که ترجمه ترکى هر عبارت در سطر مورب با اصل افقى آن به‌شکل مثلث مى‌آمد. پس از آن، حافظ عثمان متن عربى روایتى از حضرت علی علیه‌السلام را درباره ویژگى‌هاى جسمانی پیامبر کتابت کرد.
عثمان زاده در کتاب «سفینۀ علویه» نوشته، نقل است او حلیه‌هایش را در کیفى از گردن مى‌آویخت و هنگامى که در اثناى ذکر به حال وجد مى‌رسید، نوشته‌ها از گردنش مى‌افتاد و علاقه‌مندان آنها را برمى‌داشتند. گفته شده که نوشتن حلیه و طرح آن را پیامبر در عالم معنا به او امر کرده است. (۷)
خط به جای صورت
چون شمایل‌نگاری در اسلام، حرام بود حلیه‌های شریفه به خط خوش، جای تصویر را گرفت
پیش از ظهور اسلام بت پرستی، آیین مشرکانهٔ اعراب بود، طبیعی است که دین اسلام که بنیاد آن بر توحید قرار داشت، در گام نخست مبارزه‌ای آشکار با این نمادهای مجسم که پرستش می‌شدند داشته باشد. این ممنوعیت منجر به منع شمایل‌نگاری و دلیلی بر میل هنرهای اسلامی به سمت خوشنویسی و طرح‌های اسلیمی و … و شکوفایی این هنرها میان مسلمانان شد
پیامبر صلی الله علیه و آله فرموده‌اند که خط زیبا حق را بیشتر آشکار مى کند؛ «الخَطُّ الحَسَنُ یَزیدُ الحَقَّ وَضَحا»
قرآن مهم‌ترین و ارزشمندترین کتاب مسلمانان است پس می‌بایست که به بهترین شیوه نگارش شود و چنین بود که طی چهارده قرن، هنر خوشنویسی به شریف‌ترین و ممتازترین هنر اسلامی تبدیل شد که هنرمندان از ملل مختلف مسلمان هر کدام نقشی در شکوفایی آن داشتند.
هنر خوشنویسی در سرزمین‌های اسلامی با کتابت قرآن شروع و در طی زمان با درخشش هنرمندانی مانند ابن بواب و یاقوت مستعصمی باعث تثبیت انواع متنوع خط تا دیگر سرزمین های مسلمان شد. این انتقال با مهاجرت های مدام تاریخی به اقصی نقاط انجام گرفت و حامیان و علاقه مندان این هنر را به خود جلب نمود که در این میان دوره امپراتوری عثمانی از قرن هفتم هجری تا زمان ما از آن مستثنی نیست.
پیامبر اکرم به خط نیکو سفارش میکرد و آن را باعث رزق می‌دانست، امام على علیه السلام هم در باب فنّ خوشنویسی نظرات سازنده داشت. امیرالمومنین فرموده، تراشهٔ قلمت را بشکاف و پره آن را ستبر کن و آن را به جانب راست بُرِش بزن تا خطّت زیبا شود.
« اِفتَح بَریَهَ قَلمِکَ وَ اسْمِک شَحمَتَهُ و أَیمِنْ قِطَّتَکَ یَجُدْ خَطُّکَ »
نقل است یاقوت مستعصمی بغدادی، خطاط شهیر قرن هفتم هجری ملقب به«قبله الکُتّاب»، جزئیات و راز و رمزهای تراش قلم را از امیرالمومنین (ع) دارد، به واسطهٔ فن ابداعی او راهی نو بر روی استعدادهای هنری خط و خوشنویسی باز شد. دکتر محمد سلطانی در مقالۀ «کاتبان قرآن مثلث ثُلث»، از صاحب «گلستان هنر» نقل می‌کند، یاقوت مستعصمی ، شاه مردان علیه السلام را درخواب دید که فرموده:
«قلم را محرف قَط بزن»(۸)
چون چنان کرد خط او صاف‌تر شد و به همین دلیل است که خط او را بر خطوط دیگر ارجح است نه از جهت اصول بلکه از صفاست وگرنه در اصول همه برابرند.(۹)
استقبال از حلیه
حلیه‌نویسی از ابتدای ایجاد حکومت عثمانی مورد توجه سلاطین و دولتمردان و اشراف قرار گرفت، در میان مردم عادی در ترکیه هم از همان دوران مهم شد و تا امروز هم این اهمیت را حفظ کرده است. خطاطان تُرک در عصرهای مختلف به کتابت حلیه اشتغال داشتهاند و انواع مختلف حلیه را (با متن ثابتی که در نص احادیث معتبر فریقین منقول است) در ابعاد و اشکال گوناگون و با خطوط متنوع طی قرن‌ها به وجود آورده‌اند. تعداد این حلیه‌ها بی‌شمار است؛ برخی خطاطان عثمانی، به جز آثار دیگرشان، گاهی به تنهایی حدود ۴۰۰ قطعه حلیه کتابت کرده‌اند که حاکی از علاقه و اهمیت ترکان به حلیۀ شریفه است. این علاقه تا آنجا پیش رفت که در سده‌های ۱۲ و ۱۳ هجری، حلیه‌های تُرکی و منظوم هم ابداع شد که نمونه‌های فراوانی از آن موجود است.(۱۰)
اجزای حلیه
هر حلیه معمولا از هفت بخش تشکیل شده که ممکن است به سلیقۀ خطاط اجزای دیگری بر آن اضافه شود ولی بطور معمول عبارت‌اند از:
نخست، تاج یا سرلوح: که ترکها آن را «باش مقام» مى‌نامند. در این قسمت بسمله یا استعاذه و بسمله، گاهى نیز آیه مربوط به بسمله (نمل : ۳۰) به خط ثلث نوشته مى‌شود.
دوم، شمسه: که بیشترین بخش متن اصلى حلیه را تشکیل مى‌دهد و به خط ثلث نوشته مى‌شود. این قسمت اغلب به شکل دایره است، اما نمونه‌هاى بیضى و مربع‌شکل آن نیز موجود است.
سوم، هلال: در حلیه‌هایى که قسمت شمسه آنها دایره‌اى شکل است، اغلب هلال باریک و زراندودى در قسمت پایین دایره طراحى مى‌شود که دو سر آن به طرف بالا کشیده شده است که آن را تشبیه پیامبر به خورشید و ماه دانسته‌اند.
چهارم، گوشه‌ها: در چهار گوشه قسمت شمسه چهار قسمت دایره‌اى یا بیضى یا دندان موشى طراحى شده است که در آنها نام چهار خلیفه اول نوشته مى‌شود. در مواردى نیز چهار نام رسول‌اللّه، یعنى احمد و محمود و حامد و حمید، یا نام «عَشَره مبشَّره» (ده صحابی که بهشت بدانان وعده داده شده است) و ده معجزه پیامبر نوشته مى‌شود.
پنجم آیه کریمه: در این قسمت در زیر شمسه، آیه‌اى مربوط به پیامبر (معمولا آیه ۱۰۷ سوره انبیا و گاه آیه ۴ سوره قلم یا آیات ۲۸ـ۲۹ سوره فتح) یا کلمه توحید نوشته مى‌شود.
ششم، کتیبه زیرین: این قسمت مربوط به ادامه متن حلیه، دعا و امضاى خطاط و تاریخ حلیه است. اگر تمام متن حلیه در شمسه بگنجد این قسمت حذف مى‌شود.
هفتم، حاشیه: در دو طرف کتیبه زیرین دو کتیبه مستطیلى پر تزیین وجود دارد. این دو قسمت یا بدون نوشته است، یا نام حسنین علیهماالسلام در آنها نوشته مى‌شود (۱۱)
در حلیه‌ها گاه جملات ترکی و فارسی نیز به متن عربی افزوده می‌شد. متون حلیه برای تذهیب کاران نیز صحنه نمایش گوشه‌های دیگری از هنرشان بود.
گاهی نگارگران نگاره‌های مکه و مدینه را در آنها رسم می‌کردند. برای نمونه تصویر زیر از حلیه شریفه عثمانی، قرن هفدهم که در موزه هنر هاروارد نگهداری می‌شود از آن دست حلیه‌هاست که به سلیقه خطاط در بالای قاب چوبی آن نمایی از مسجد النبی نقش زده شده است.
توسل به حلیه
خطاطان عثمانی در حلیه‌نویسی، محبت خود را به پیامبر اسلام ابراز می‌کردند. آنها براساس حدیث «استشفوا بالحلیه»، تحریر حلیه شریف پیامبر را مبارک می‌دانستند و نیز اعتقاد داشتند هرجا حلیه پیامبر (یا حلیه شریف، حلیه نبى، حلیه سعادت) باشد، نه فقط آنجا را از گزند آفاتى چون زلزله و آتش‌سوزى و قحطى حفظ مى‌کند، بلکه موجب آرامش و رفاه و برکت ساکنان آنجا خواهد شد، حتى بر این باور بوده‌اند که حلیه در روز رستاخیز شفیع افراد خواهد شد. (۱۲)
بهترین خوشنویسان ترک، تا امروز نوشتن حلیه پیامبر را برای خود افتخاری هنری می‌دانند.
ترکان، با نصب حلیه بر تخته و بعدها مقوا، دیوار اماکن مقدس، محل کسب و کار و خانه‌ها را مزیّن می‌کنند، با کمی دقت در دیوار مساجد و محل کسب اهالی مسلمان «حلیه شریفه» را به فراوانی خواهید دید.
مستند «وصف طه» ساختۀ مرکز مطالعات رسانه‌ای فطرس، در گفت‌وگو با هنرمندان، پژوهشگران تاریخی و اسلامی به ویژگی‌های «حلیه شریفه» پرداخته و به جستجوی این الواح تاریخی در موزه‌های ترکیه میرود و که در آن حضرت علی(ع)، رفتار و سیمای پیامبر اسلام حضرت محمد(ص) را روایت و توصیف می‌کند. این مستند اولین اثر بلند فطرس‌مدیا در استانبول بود که با مشارکت موزه «سادبِرک هانیم» و «موزه حلیه شریفه» در استانبول ساخته شده، بد نیست بدانید «سادبرک هانیم» هم همان «صدبرگ خانم» در فارسی است.
نمونه‌هاى زیادى از حلیه‌ها در موزه‌هاى مختلف، به‌ویژه موزه توپقاپى‌سراى، موزه آثار ترکى و اسلامى و موزه هنر خطاطی اداره اوقاف استانبول، نیز در بعضى کتابخانه‌ها، مانند کتابخانه‌هاى سلیمانیه و دانشگاه استانبول و در مساجد جامع و محلى و برخى مجموعه‌هاى شخصى موجود است.
آدرس موزۀ «Sadberk Hanim» و وبسایت موزۀ «هنرهای اسلامی و ترکی» ترکیه را در پانویس آورده‌ام تا اگر روزی به ترکیه سفر کردید و علاقمند بودید سری هم به آنجا بزنید که محل نگهداری بسیاری از این قطعات هوش‌ربای خوشنویسی است.
همچنین پیشنهاد می‌شود دو مقاله درباره حلیه شریفه و سیر حرکت خوشنویسی عثمانی از آقای مهدی قربانی هنرمند و پژوهشگر هنر اسلامی را که در فصلنامه مطالعات آسیای صغیر چاپ شده بخوانید، آدرس دسترسی به آنها در پانویس آمده است.
پانویس:
- طبرسی، مکارم الأخلاق، ترجمه میرباقری،۱۳۶۵، کتابخانه مجازی مدرسه فقاهت https://lib.eshia.ir/12840/1/1
- به گفتهٔ طبرسی، «هند» برادر مادرى حضرت فاطمه( س) و ربیب( ناپسرى) نبى اکرم بوده و لذا دائى حسنین( ع) بشمار میرود،لینک این صفحه از مکارم الأخلاق، ترجمه میرباقری،۱۳۶۵، کتابخانه مجازی مدرسه فقاهت https://lib.eshia.ir/12840/1/21#_ftn1
- صفحات ۱۴ و ۱۵متن کتاب مکارم الاخلاقِ طبرسی به عربی در وبسایت المکتبه الشیعه http://www.shiaonlinelibrary.com/%D8%A7%D9%84%D9%83%D8%AA%D8%A8/1340_%D9%85%D9%83%D8%A7%D8%B1%D9%85-%D8%A7%D9%84%D8%A3%D8%AE%D9%84%D8%A7%D9%82-%D8%A7%D9%84%D8%B4%D9%8A%D8%AE-%D8%A7%D9%84%D8%B7%D8%A8%D8%B1%D8%B3%D9%8A/%D8%A7%D9%84%D8%B5%D9%81%D8%AD%D8%A9_14#top
- برگه نسخه خطی، مکارم الاخلاق، سامانه منابع دیجیتال سازمان اسناد و کتابخانه ملی جمهوری اسلامی https://dl.nlai.ir/UI/a2c43f28-9b64-4803-9f5c-6bde538730a9/catalogue.aspx
- هنر قلم: تحول و تنوع در خوشنویسى اسلامى، گردآورى ناصر خلیلى و نبیل ف.صفوت، سرویراستار انگلیسى : جولیان رابى، مترجم فارسى: پیام بهتاش، تهران: نشر کارنگ، ۱۳۷۹ش
- Muhittin Serin, Hat sanati ve meshur hattatlar, Istanbul 2003
- Huseyin Vassaf Osmanzade, Sefine-i evliya, ed. Mehmet Akkus and Ali Yilmaz, Istanbul 2006
- مُحَرَّف قَط زَدَن؛کژ تراشیدن سر قلم خوشنویسی
- محمدعلی سلطانی،کاتبان قرآن (ابن مقله، ابن بواب، یاقوت) مثلث ثُلث ، وبسایت دایره المعارف اسلامی
- مهدی قربانی، هنر خوشنویسی دوره عثمانی، مطالعات آسیای صغیر (ویژه نامه نامه فرهنگستان) بهار و تابستان ۱۳۹۹ شماره ۹
- مهدی قربانی، حلیه شریفه تجلی سیمای پیامبر اکرم(ص) در خوشنویسی عثمانی ، مطالعات آسیای صغیر (ویژه نامه نامه فرهنگستان) بهار و تابستان ۱۳۹۹ شماره ۹
- آنه‌مارى شیمل، خوشنویسى و فرهنگ اسلامى، ترجمه اسداللّه آزاد، مشهد ۱۳۶۸ش
- Sadberk Hanım Museum Address: Büyükdere, Piyasa Cd. No: 25, 34453 Sarıyer/İstanbul, Türkiye
- MUSEUM OF TURKISH AND ISLAMIC ARTS
